Geen geschut op de Wageningse Berg ?

Gisteren werd het zoekgebied voor de Duitse stellingen bepaald. Daarbij werd het beboste deel van de Wageningse Berg door mij zonder meer afgeschreven. Alleen de Bosrand en de Villawijk bleven over.

Deze drastische beperking, vraagt een nadere toelichting. Want in de voornaamste krijgsgeschiedkundige bronnen worden, zo op het oog, nog een flink aantal andere locaties op de Wageningse Berg genoemd. Die bronnen zijn de Enquete Regeringsbeleid 1940-1945 [Enq], de Groene Serie, uitgegeven onder redactie van GenMaj. tit. b.d. V.E. Nierstrasz [GS], en de Nederlandse gevechtsverslagen en rapporten die daarvoor als basis dienden [NIMH Coll 409]. Meldingen, met vindplaats en datum waarneming, waren:

1) "Zware artillerie op Wageningse Berg en tusschen Heelsum en Renkum", [NIMH Coll 409, Inv Nr 509014 (Kapt. G. Cornelissen), 11 mei]
2) "Bij Lexkesveer", [NIMH Coll 409, Inv Nr 509006 (Maj. C.J. Voigt), 11 mei]
3) Bij de kruising Diedenweg-straatweg naar Arnhem, "Vijandelijke art. ontdekt door afgevoerde Ned. krijgsgevangenen", [GS, III.3, Schets/Kaart Nr C.5, 11 mei]
4) Zuid van de kunstweg t.h.v. de landbouwschool te Wageningen (Wageningsche Berg)", [NIMH Coll 409, Inv Nr 507020 (Kapt. T. Dales), 12 mei]
5) "Bij de D van Dorskamp", [Enq, Bijl IB, p. 155, Verslag CV (LtGen. J.J.G. Baron van Voorst tot Voorst), 12 mei]
6) In de Boszoom, "Art. opstelling onnauwkeurig vastgesteld" [GS, III.3, Schets/Kaart Nr C.10, 12 mei]
7) "Vijandelijke artillerie [2,5 km] NO van Wageningen" [GS, III.3, p. 341, 12 mei, NIMH Coll 409, Inv Nr 502013 (P.J.A. Bartels), 12 mei, Enq, Bijl IB, p. 155, Verslag CV (LtGen. J.J.G. Baron van Voorst tot Voorst), 12 mei, NIMH Coll 409, Inv Nr 446123 (Elt-vl. R. Hofstede), 13 mei]
8) "In vt. 176-443" [Enquete, Bijlage IB, p. 155, Verslag CV (LtGen. J.J.G. Baron van Voorst tot Voorst), 12 mei]
9) "Vijandelijke artillerie vt. 176,12-443.05" [NIMH Coll 409, Inv Nr 502013 (Kol. P.J.A. Bartels), 12 mei]
10) "Bij de O van Oranje Nassau Oord", [Bevel Aan C-I-1 LvR, voor bombardement, OLZ (Gen. H.G. Winkelman), 13 mei]
11) "Gepeild nabij / in stelling gebracht bij/ Nol in 't Bosch (Noord van Renkum)" [NIMH Coll 409, Inv Nr 506001 (Kol. A.M.M. van Loon), Inv Nr 506001 (Kapt. K.F. Puffius), 13 mei]

Duidelijk is, dat de plaatsopgaven maar benaderingen zijn. Dat blijkt al uit aanduidingen als: "Bij", "onnauwkeurig vastgesteld". Maar ook de met coördinaten aangegeven stellingen zijn weinig exact. Want zelfs peilingen waren niet nauwkeurig. En een stelling van een afdeling kan, vanwege de vereiste tussenruimte voor de batterijen, gemakkelijk een gebied van 400 m x 400 m beslaan. Dat blijkt soms wel uit de stukken zelf. In het bevel voor het bombardement op 13 mei staat letterlijk:

"1. Vijand stootte op 12/5 door in de lijn Renkum-Wageningen-Rhenen en bereikte de oostrand van de Grebbe onder steun van artillerievuur uit opstellingen, gelegen in westelijke bosrand vt. 36-38 [coördinaten in de oude TK-bladen volgens Bonne-projectie] bij O van Oranje-Nassau-Oord."

Uit vergelijking tussen een oude en een nieuwe TK voor het gebied bij Wageningen is op te maken, dat hiermee een plek bij Dorskamp bedoeld wordt.
De opgegeven coördinaten zijn fout. De coördinaten van de oude bladen liepen West-Oost van 0 tot 40, Zuid-Noord van 50 tot 75. Vermoedelijk werd vt. 36-68 bedoeld. Dit is een vak van 1.000 m x 1.000 m. In nieuwe coördinaten het vak met hoekpunt linksonder 176,34-442,74.

Het lijkt tegen deze achtergrond het beste, nabijgelegen locaties samen te nemen. Groepering levert de volgende locaties op:

* Tussen Heelsum en Renkum, voor 11 mei, uit 1).
* Wageningse Berg/Bij Lexkesveer/Kruising Diedenweg-straatweg/Z van de kunstweg t.h.v. de LH, voor 11 en 12 mei, uit 1), 2), 3), 4).
* Bij de D van Dorskamp/2,5 km NO van Wageningen/ In vt. 176-443, vt. 176,12-443,05/Bij de O van Oranje Nassau Oord, voor 12 en 13 mei, uit 5), 6), 7), 8), 9), 10.
* Nol in 't Bosch, voor 13 mei, uit 11).

Tussen Renkum en Heelsum stond inderdaad op 11 mei veel Duits geschut, zoals we uit andere bronnen weten. Dit waren vermoedelijk twee actieve, en nog twee in reserve gehouden, afdelingen. In voorste lijn III/AR 207, daarachter IV/AR 256 (min 12, toegevoegd aan ID 227). Beide actief. Vermoedelijk kwam 10/AR 256 pas later op de dag in actie en moest dan wellicht in tweede lijn staan. Deze batterij was namelijk ingedeeld bij de Afdeling von Scholz. Die afdeling werd, vanuit Dieren, in de ochtend in mars gezet naar de SS-groep. Vóór het begin van de aanval op de Voorposten waren de eenheden uit de Afdeling von Scholz in elk geval ter plaatse. Een wat latere aankomst van 10/AR 256, met als mogelijk gevolg plaatsing in tweede linie bij Heelsum, vormt een nieuw gezichtspunt.
Volgens de officiële verslagen had ID 207 op 11 mei nog niet de beschikking over Mörsers. Een opstelling daarvan in achtertuintjes is, gezien de verwoestende kracht van de gassen bij het afgeven van een schot, niet waarschijnlijk. Onze eerdere opvatting wordt hiermee herzien.
In de buurt van Oosterbeek stonden nog twee afdelingen in reserve: II/AR 207, en III/AR 311. I/AR 207 was in opmars richting Ede. II/AR SS stond mogelijk al in de Villawijk. Dat is ook een nieuw gezichtspunt.

Het laatste zou de waarnemingen van artillerie op de Wageningse Berg uit de tweede groep volledig kunnen verklaren. Een opstelling zo ver vooruit, zou ook vanuit de bevelvoering begrijpelijk zijn. Twee bataljons (de derde in reserve daarachter) van SS Rgt "DF" waren immers belast met de aanval op de Voorposten op 11 mei 1940.

Een opstelling van zwaar geschut "bij" Nol in 't Bosch is minder waarschijnlijk. Meer voor de hand ligt, dat hier alleen na de capitulatie geschut geparkeerd heeft gestaan. De peiling is vermoedelijk voor de lengte zeer onnauwkeurig geweest. Het zware geschut zal in de Bosrand, de twee batterijen van IV/AR 256 mogelijk zelfs al verder naar voren hebben gestaan.

In de nacht van 11 op 12 mei hebben vermoedelijk verschillende stellingveranderingen naar voren plaatsgevonden.
De stellingen in de Bosrand worden dan bezet. Het meest aannemelijk is, dat hier het zware geschut heeft gestaan. Op 11 mei alleen nog IV/AR 256 (min 12). Op 12 mei ook s Art Abt 735 (de Mörsers).
In dezelfde nacht gaat III/AR 207 naar voren. Deze afdeling komt op de Eng, bij de Geertjesweg.
Rond de middag van 12 mei arriveert ook III/AR 311 op de Eng. Deze afdeling komt N van de Dolderstraat te staan. Dat deze afdeling de reservestellingen van II/AR SS ingenomen heeft, is ook mogelijk. Maar vanwege kruisende vuren minder waarschijnlijk. III/AR moest de aanval op de Grebbeberg van het N bataljon ondersteunen, II/AR SS het Z bataljon.

In de nacht van 12 op 13 mei hebben opnieuw verschillende stellingveranderingen plaatsgevonden. Tenminste bij de Divisie-artillerie, ingedeeld voor rechtstreekse steun aan de infanterie.
II/AR SS bleef, volgens een bericht van Arko 22, in de oude stellingen. Maar moest toen wel de aanval van de SS-eenheid richting Achterberg ondersteunen
III/AR 207 zal nieuwe stellingen betrokken hebben. Waarschijnlijk de eigen reserve-stellingen. Mogelijk anders, in die van een andere afdeling.
III/AR 311 is toen zeker vooruitgeschoven. Deze afdeling kwam, in de nacht of vroege ochtend van 12 op 13 mei, zwaar onder vuur van Nederlandse artillerie. Er zijn drie veldgraven van 9/AR 311 aan de Wageningse Afweg geweest. En, volgens een rapport van de Korpsveterinair, werden 60 paarden gewond of gedood. West van Wageningen zijn goede stellingen te vinden in de noordoosthoek van het Voorpostengebied, en in de zuidoosthoek, bij de weg naar Rhenen. Bij het Nieuwe Kanaal, resp. bij Vada, en bij Synagoge.

Hoe de situatie vanaf de middag van 13 mei aan Duitse zijde was, is maar bij benadering bekend. Op 14 mei waren enkele groepen in de achtervolging op het terugtrekkend Nederlands leger. Welke artillerie-eenheden hierbij ingedeeld waren, is maar bij benadering bekend. Maar dat deel van de historie is voor onze studie een zijlijn. Alleen van belang, omdat het kan helpen de (vermoedelijke) stellingen voor 13 mei nader te bepalen. Dat werk ligt nog te wachten.