Wat zag Elt Broekema ?

Het is zo goed als zeker, dat de boom van Groene Bank 1 (GB1) zuid van de Bergweg heeft gestaan. Misschien nog staat, maar dan helaas tever op privéterrein. Met de locatie van die waarnemingspost kan worden vastgesteld wat Elt L.D. Broekema in mei 1940 heeft gezien en heeft kunnen zien. Broekema was luitenant-verkenner bij III-8 RA en heeft veel waarnemingen op vijandelijk vurend geschut gemeld. Alleen niet op dat van II/SS AR, dat volgens bekende foto's (onder meer) in de rand van de Sahara heeft gestaan, pal oost van de Diedenweg. Hij zag door zijn kijker wel het huis van zijn ouders en zelfs mensen als poppetjes daar. Dat staat in een door hem bijgehouden dagboek over de oorlogsdagen van mei 1940.

Het dagboek van Broekema werd gepubliceerd in het tijdschrift "Oud-Wageningen" (Jrg 38, nr 2 (april 2010) pag. 42-51 en nr 3 (september 2010) pag. 83-91). Aan het slot daarvan stelde de redactie van de Historische Vereniging Oud-Wageningen de vraag, of hij dan werd beschoten vanuit de eigen achtertuin. Om precies te zijn, vanuit de achtertuin van zijn ouderlijk huis. Dat zal niet letterlijk zijn gebeurd. Het geschut daar in stelling heeft hij mogelijk ook niet gezien. Zeker niet ten voeten uit. Het stond achter voorliggende bebouwing. Maar de mondingsvlammen van die batterij zullen toch vanuit GB1 vroeg of laat goed zichtbaar zijn geweest.

Die conclusie volgt uit een analyse met Google Earth. Google Earth heeft een tool, waarmee het terreinprofiel langs een zelfgekozen lijn kan worden bepaald. Langs de zichtlijn GB1- ouderlijk huis van Broekema levert dat het volgend beeld op.


Het huis van de ouders van Broekema lag op de rand van een plateau. Iets hoger dan de Diedenweg, vlak ervoor. Het is daarom mogelijk, dat voorliggende bomenrijen en de bebouwing van de Diedenweg de opstellingen van Duits geschut hebben gemaskeerd. Dat geschut stond daar in elk geval op 12 en 13 mei 1940. Broekema moet op zijn minst de mondingsvlammen daarvan hebben gezien. Meldingen daarvan staan niet in het register. Maar de registers zijn zeker niet volledig. De originelen werden in mei 1940 vernietigd en daarna grotendeels uit het hoofd en met hulp van eigen aantekeningen gereconstrueerd. Er zijn in de registers vanuit GB1 wel op 12 mei rond 01.00 uur mondingsvlammen op 40, resp. 60 o/oo links Wageningen en rond 03.00 uur nog 80 o/oo links van de Nieuwe Toren (Toren RK Kerk) vastgelegd. Het huis van Broekema lag in een lijn ongeveer 32 o/oo links van de Oude Toren (Toren NH Kerk). De opgetekende waarnemingen lagen dus verder noord. Naar de plaatsen van de opstellingen valt alleen maar te raden. De eerste aanduidingen zijn niet helder (wat werd bedoeld met links van Wageningen, misschien ongeveer de plaats van de Nieuwe Toren ?) en de afstanden niet vermeld.

Broekema begon volgens zijn dagboek op 12 mei 1940 ongeveer om 03.20 uur zijn dienst weer als waarnemer op GB1. Van hem is dus hooguit de waarneming 80 o/oo links van de Nieuwe Toren. In het register staat hierbij "achter laan Nieuwe Haven". Werd met die laan de Lawickse Allee bedoeld ?
Het zou (op dit tijdstip) kunnen gaan om storend vuur afgegeven door de twee batterijen van IV/AR 256. Maar die stonden eerst nog in Renkum. Broekema schreef over zijn eerste dienst deze ochtend in zijn dagboek:

"Het schijnt dat er nu meer artillerie is. Het regent granaten om mij heen. Helaas moet ik constateren dat er drie [!] batterijen achter de Wageningse Berg zijn opgesteld. Deze zijn voor mij dus niet waarneembaar. Wel kan ik in de ochtendschemering de mondingsvlammen zien en dus de richting vaststellen. Ze staan in het landgoed de Dorschkamp en in het landgoed Oranje Nassau's Oord."

De informatie van Broekema is erg onduidelijk. Ging het nu om twee of drie batterijen in Renkum ? Was misschien nog een batterij van II/SS AR daar achtergebleven ? Hoe kan het dat deze batterijen onzichtbaar waren, maar wel (daarvan) de mondingsvlammen bij Dorskamp en Oranje Nassau's Oord werden gezien ?

Een mogelijke uitleg is, dat Broekema (als echte Wageninger) met de "Wageningse Berg" alleen het zuidelijk deel van de heuvelrug bedoelde. De "berg" tussen Hotel de Wereld en het Pompstation. Dan stond het geschut in Renkum inderdaad "achter de berg". Maar als toen mondingsvlammen in Dorskamp en Oranje Nassau's Oord werden gezien, stond dit geschut dus al niet meer in Renkum. Toch geeft het Kriegstagebuch van IV/AR 256 aan, dat de batterijen pas om 8.20 uur van stelling wisselden "naar het noordoostdeel van Wageningen". In mijn interpretatie naar de Bosrand. Dat geeft weer stof tot verdere overpeinzing. Want waar precies en van welke batterijen heeft Broekema dan toch mondingsvlammen gezien ? Heeft hij misschien feiten verwisseld en de tijden niet goed vastgelegd ? Zoiets komt vaker voor onder gevechtscondities. Vooral bij latere vastlegging. Het geheugen is dan niet 100% betrouwbaar. De tijd-ruimte oriëntatie raakt door stress verstoord. Voorlopig lijkt dat de meest waarschijnlijke verklaring van de tegenstrijdigheden.

De boom van Groene Bank 1

Er is een goede kans, dat de boom van Groene Bank er nog staat. Ongeveer op de plaats van de luchtfoto. Aan de zuidkant van de Bergweg. Het tracé daarvan lijkt iets veranderd tussen 1939 en nu. Dat zou goed kunnen, want de weg was voor de oorlog een zand- of grindpad. Pas na de oorlog is er aan beide kanten bebouwing gekomen en de weg geasfalteerd. Daarbij de weg wellicht wat verschoven. Dat is nog punt voor nader onderzoek.

De bekende coördinaten zijn blijkbaar in dit heuvelachtig terrein niet juist. Mogelijk door verwaarlozing van hoogteverschillen naar RD-NAP en geografische coördinaten. Hiervoor heb ik een deskundige zijn mening gevraagd.

Deze week heb ik nog eens de Bergweg afgelopen en het uitzicht met de bomen in schitterende herfstkleuren bewonderd. Hiervan een impressie (panoramafoto) ter hoogte van de plaats waar de waarnemingspost Groene Bank hoogst waarschijnlijk ongeveer heeft gestaan. De bomen aan de wegrand zijn voornamelijk eiken en beuken. Stuk voor stuk zo op het oog niet oud genoeg om DE boom van Groene Bank 1 te kunnen zijn. De eiken waren vermoedelijk rond 1940 nog struiken, eikenhakhout. Daarna niet meer bijgehouden en nu zo'n 20 - 30 m hoog.


Het is belangrijk om de locatie van Groene Bank 1 op de kaart nauwkeuriger te kunnen bepalen dan nu. De bekende inmetingen (waarvan 1 gedaan door de Terreinmeetdienst met theodoliet, ongetwijfeld als vierpuntsmeting) lijken ingeplot op Google Earth ca. 100 m teveel noord te liggen. Een zo nauwkeurig mogelijke bepaling is nodig om de waarnemingen van daaruit juist te kunnen interpreteren. Uitschieter was één van de eerste waarnemingen. Geregistreerd als "vuurverschijnselen in de Betuwe" en "vurende artillerie 20 [of 200 ?] o/oo re schoorsteen 174,103-440,970. Maar, voor zover bekend, was er in de Betuwe die dag geen vijandelijke artillerie en de eigen artillerie stond achter de linie Ochten - De Spees.

Mogelijk dat de inmeting onzuiver was en niet goed geïnterpreteerd. Op Groene Bank beschikten de waarnemers alleen over een kijker met raster op matglas, waarmee de relatieve positie van een bepaald punt snel te bepalen was. Vandaar dat de meeste meldingen zijn gemaakt in vijftallen van duizendsten ten opzichte van de Oude (NH) of Nieuwe (RK) Kerk. Vooralsnog is mijn interpretatie dat óf mondingsvlammen van infanteriegeschut in de uiterwaarden aan de Wageningse kant zijn waargenomen, óf dat mogelijk het Duitse geschut dat toen bij Renkum stond werd gezien.