Vliegtuigacties

De acties van Nederlandse vliegtuigen in mei 1940 zijn in een handvol bronnen meer of minder uitgebreid beschreven. In het blad van de Oudheidkamer "Oud Rhenen" verscheen onlangs nog een samenvatting van de vluchten naar het gebied bij de Grebbbeberg. Hierin werd onder meer verwezen naar de gedegen studie van A.M.A. Goossens "De luchtverdediging in de Grebbelinie bij Rhenen en Wageningen tijdens de meidagen van 1940". Link voor de laatste publicatie:
http://www.grebbeberg.nl/bibliotheek/data/luchtmacht_en_luchtafweer_v28112004.pdf

Het bronnenmateriaal verschilt nogal van kwaliteit. Er zijn vaak erg beknopte gevechtsverslagen, naast dikwijls vrij uitgebreide persoonlijke documenten. Bijna nooit zijn hierin de doelen en resultaten duidelijk aangegeven. In enkele gevallen zijn ook storende typfouten gemaakt.

Onduidelijkheid ontstond, door het gebruik van verschillende stafkaarten. Het meest zullen in mei 1940 de herdrukken 1939 (gebaseerd op verkenningen tussen 1937 en 1939) gebruikt zijn. Die waren er in twee soorten. Een zwart-wit-rood-kaart in Bonneprojectie, nog met de oude coördinaten. Hiernaast was er een kaart in meerkleurendruk, aangepast aan stereografische projectie, in nieuwe RD-coördinaten. Voor de beide kaarten werden, naast veldverkenningen, ook luchtfoto's gebruikt. Luchtfoto's waren nog niet voor heel Nederland beschikbaar. In de bij mobilisatie verstrekte kaartentrommels zaten vaak nog de oudere uitgaven. Opvallend is, dat dit ook op hogere bevelsniveaus gold. Bijvoorbeeld generaal Harberts gebruikte een andere kaartversie dan kolonel Van Loon.

De voorbereiding van één van de vluchten naar het gebied Rhenen-Wageningen werd sterk vertraagd, doordat bij het verstrekken van de opdracht niet aangegeven werd, welke kaartversie was gebruikt. Een elementaire fout. C.C. Küpfer beschrijft dit in zijn boek "Nederlands vliegers in het vuur" als volgt [Küpfer, a.w., p. 227-228]:

"Reeds den 12den Mei, om 9.00 uur 's avonds, had het Commando Luchtverdediging laten weten dat een boschbrand [!, m.z. boschrand] ten Noord-Oosten van Wageningen in den morgenstond [van 13 mei] door 5 C 10's zou moeten worden gebombardeerd. Bij de nadere vastlegging van de voorloopige opdracht om half een 's nachts bleken verschillen in de gebruikte kaarten tot moeilijkheden aanleiding te geven, welke slechts na veel over en weer getelefoneer konden worden opgelost. (..)
De vlucht vond plaats onder bescherming van vijf jagers van Buiksloot en tegelijkertijd met den aanval door twee jachtkruisers [G1's] op hetzelfde boschcomplex. Precies om half vijf klommen de tot dusverre laag langs de grond vliegende C10's tot 350 m. hoogte en wierpen zij 32 bommen op de aangegeven plaats, waarbij het bosch in brand vloog. Alle vliegtuigen bestookten de Duitsche opstellingen daarop met mitrailleurvuur."

Goossens, [a.w., p. 83] citeert in dit verband een telegram (vermoedelijk met Molenaar, [a.w., p. 298] als bron):

"Bevel.
1. Vijand stootte op 12/5 door in de lijn Renkum - Wageningen - Rhenen en bereikte de oostrand van de Grebbe onder steun van artillerievuur uit opstellingen, gelegen in westelijke bosrand vt. 36-38 [!] bij O van Oranje-Nassau-Oord [!].
2. Eigen troepen bereiden tegenaanval voor, terwijl vijand overwicht heeft in de lucht.
3. Opdracht: Bombardeer op 13/5 de artillerie opstellingen genoemd in punt 1 en mitrailleer deze opstellingen en troepen, welke in de omgeving hiervan en in of nabij Wageningen [!] worden waargenomen.(..)"

Tegen de achtergrond van deze tekst is de grote verwarring bij de voorbereiding goed begrijpelijk. Vt. 36-38 bestaat niet. De kaarten van het Bonne-stelsel hadden (als ingebouwde controle) x-coördinaten van 0 - 40, en y-coördinaten van 50 - 75. De aangegeven positie zal dan ook vt. 36 - 68 (Bosrand bij Dorskamp, Landgoed ONO) moeten zijn.

Hieronder twee gedeelten van kaarten uit 1939 voor het gebied tussen Wageningen en Renkum. Een zwart-wit-rood kaart verkend 1937-1938, en een kaart in meerkleurendruk verkend in 1925, maar bijgewerkt. Hieruit blijkt, dat de plaatsen Dorskamp en Oranje Nassau Oord vrijwel identiek zijn aangegeven. Vermoedelijk werd bij het bombardement op de bosrand dus nog een andere kaartversie gebruikt.


De toevoeging "bij O van Oranje-Nassau-Oord" droeg aan verdere verwarring bij. Want welke O (de eerste, de tweede, of de derde) op welke kaart ? Goed gebruik was dan ook, bij een dergelijke verwijzing aan te geven welke kaartversie werd gebruikt. Ook, bijvoorbeeld door onderstreping van de bedoelde letter, welke O in dit geval werd bedoeld.

Het originele bevel is tot nu toe niet achterhaald. Er kan dus niet worden nagegaan, of Molenaar correct overschreef.
De vermoede stelllingen van Duitse artillerie lagen volgens Nierstrass ["De Strijd", III.3, Schets/Kaart C.10] ongeveer 2,5 km NO van Wageningen. De bosrand bij Dorskamp ligt honderden meters zuidelijker.
En wat is als tweede doelgebied "in of nabij Wageningen" ? De laatste omschrijving gaf bijna carte blanche.

Omdat deze missie voor onze troepen merkbare verlichting had gegeven, werd een herhaling van het bombardement gevraagd. Volgens Küpfer [a.w., p. 229] weer op de "Noord-Oostrand van Wageningen". Uit een andere bron blijkt, dat dit bombardement niet in de bosrand, maar in het gebied tussen Grebbeberg en Wageningen, dus W van Wageningen heeft plaatsgevonden [F.J. Molenaar, "De luchtverdediging mei 1940", p. 1077]. S.J. Postma spreekt in zijn boek "HU-BO-BE, De strategische VerVa in de oorlogsdagen van 1940" bij het eerste bombardement van "grote vlammen (..) gevolgd door wolken aarde", bij het tweede van "grote opspattende modderwolken" [a.w., p. 42, 46]. Dat duidt ook op verschillende locaties.

Volgens overzichten van Goossens en Molenaar zijn tussen 12 en 14 mei 1940 bij Wageningen de volgende missies uitgevoerd:

12 mei 16.45 Grondsteun 3 G1A's 4e JAVA Schiphol. Aanval op Duitse stellingen, troepenverbanden en colonnes rondom [!] Wageningen [Goossens, a.w., p. 72; Molenaar, a.w., p. 1070].
Idem, 17.00 Grondsteun 3 D17's 2e JAVA Buiksloot en 4 C5's en 1 C10 Ie VerkGr Ruigenhoek. Hoornwerk en autoweg gemitrailleerd. Een Duitse batterij infanteriegeschut gebombardeerd bij Anna's Hoeve [Idem, a.w., p. 73-77; idem, p. 1060].
Idem, 18.32 Grondsteun 3 C5's Ie VerkGr Ruigenhoek. Bij Rhenen aangevallen door Duitse jagers. Een toestel maakte een noodlanding in de Betuwe [Idem, a.w., p. 77-80; idem, p. 1095].
13 mei 3.47 Bombardement op artillerie 5 D21's 2e JAVA Buiksloot, 2 G1A's StraVerVa Bergen, 4 C10's idem. Hierbij werden 32 mijnbommen van 50 kg afgeworpen op de bosrand bij Oranje Nassau Oord [ONO] (westelijke bosrand, vt 36-68). Troepen en opstellingen bij Wageningen gemitrailleerd [Idem, a.w., p. 82-85; idem, p. 1061, 1076, 1077].
Idem, 11.22 Bombardement op opmarsweg 5 D21's 2e JAVA Buiksloot, 4 C10's StraVerVa Bergen. Op kunstweg Wageningen - Rhenen 32 mijnbommen van 50 kg afgeworpen [Idem, a.w., p. 85-87; idem p. 1061, 1077].

De Cdt Luchtverdediging tekende over de resultaten van de missies naar ONO het volgende aan [NIMH Coll 409, Inv Nr 540003]:

"Geklommen naar 300 m en aangegeven plaats gebombardeerd. In den boschrand 32 bommen 50 kg geworpen op frontbreedte van 80 à 100 m, diepte ± 100 m.
Vervolgens ook door CX-vliegtuigen met mitrailleurs op boschrand aangevallen.
3 G1's gestart van Bergen. Boven Schiphol is 1 G1 door de bemanning met parachute verlaten, omdat een landingspoot niet meer naar buiten kon. 2 G1's doorgevlogen. Aangezien 1 G1 zijn wielen niet kon intrekken, was het ongeschikt voor aanvallen op den grond. Gestegen boven de wolken , alwaar 1 Messerschmidt-jager afgeschoten. Daarna teruggekeerd naar Bergen. 3e G1 heeft troepen op wegen tusschen Rhenen en Wageningen gemitrailleerd. Daarna teruggekeerd naar Bergen."

De lezingen over de exacte uitvoering van de missies verschillen per bron. Vooral als we hierin ook andere publicaties betrekken [Goossens, a.w., p. 69, 70, 71]. Toch is hiermee wel duidelijk, dat de in mijn voorgaande aflevering genoemde twee straten (Veerstraat en Dijkgraafse Weg) niet in het primair doelgebied lagen.

Niet uitgesloten is echter, dat daar toch werd gemitrailleerd, of gebombardeerd door Nederlandse vliegtuigen. Vooral, omdat er in de vroege ochtend van 13 mei bijna vrij vuren werd toegestaan, terwijl er toch al verwarring was over het doelgebied.
Tenslotte kan een aantal bommen afgezwaaid zijn. Bommen werden van de in de verslagen aangegeven hoogte (300-350 m) niet met de richtkijker, maar zonder hulp van dat instrument "over de hand" afgeworpen. De bommenrichtkijker kon namelijk niet voor hoogten onder 700 m worden gebruikt. Een en ander tenminste volgens Molenaar [a.w., p. 292]. Bij een kruissnelheid rond de 300 km/uur (83,3 m/sec) kan een klein verschil in timing een bom al tientallen meters verder doen terechtkomen. Bovendien veroorzaken wind, en andere weersinvloeden, slecht voorspelbare afwijkingen. Zeker als de condities ter plaatse niet nauwkeurig, van afwerphoogte tot de grond, bekend zijn. En dat waren ze waarschijnlijk niet.